Legenda o Janie

O Janie, co znał mowę kamieni.

Był taki czas, że na całym wybrzeżu zatoki Audierne każdy, kto chciał ogrodzić swoje pole, zwracał się o pomoc i radę do człowieka, którego nazywano Janem od Kamieni. Gdy go poznałem, był starym człowiekiem o twarzy naznaczonej cierpieniem. Tylko on rozumiał, o czym kamienie leżące na plaży rozmawiają z morskim wiatrem.

Ten dar spłynął na niego, gdy był 12. letnim chłopcem. Pewnego dnia, gdy od morza szedł porywisty wiatr, nieopodal skalistego brzegu Janek pasł dwie chude krowy. Matka przykazała mu, by nie spuszczał z oka jednej z krów, Czerwonej, która często uciekała i wchodziła w szkodę. Chłopiec zwykle znajdował sobie wygodne legowisko w jednym z dołów, w których wieśniacy palili na nawóz wyrzucone przez fale wodorosty. Z daleka te doły wyglądały jak otwarte groby wyłożone płaskimi kamykami. Osłonięty przed wiatrem, Janek spędzał całe dnie strugając nożykiem kawałek drewna albo kory. Od czasu do czasu wystawiał głowę nad krawędź dołu, żeby zobaczyć, czy krowy spokojnie skubią trawę. Pewnego dnia postanowił, że nie pozwoli Czerwonej na żadne swawole. Zbyt dobrze pamiętał, jak niedawno, w poszukiwaniu smakowitych ziół, cichaczem powędrowała na bagienne pole sąsiada. Szukał jej przez całą noc bojąc się, że zaraz go wciągnie błoto. Usiadł więc na trawie i oparł plecy o kamienny mur, który ciągnął się wzdłuż brzegu, o kilka kroków od skalistego urwiska. Od morza szedł silny, równy wiatr. Wydawało się, się gra na wielkiej piszczałce, bo przeciskając się przez setki szczelin w murze świstał i gwizdał we wszystkich tonacjach. Małe kamyki luźno tkwiące w murze zaczęły wystukiwać spieszny rytm. Inne, większe i cięższe, pod uderzeniem gwałtownych podmuchów przesuwały się z głuchym jękiem. Duże i płaskie kamienie leżące na szczycie muru ocierały się jeden o drugi, po czym osuwały się w trawę. Uwięziona w ścianie muszelka śpiewała wysokim czystym głosem, jak dziecko w kościelnym chórze. Później cały mur zaczął rozbrzmiewać donośnymi dźwiękami, jakby wszystkie kamienie wdały się w burzliwą dyskusję. Janek nie patrzył już więcej na Czerwoną. Zamknął oczy i z lubością wsłuchiwał się w dźwięczny chór głosów dobiegający ze ściany. Zapomniał o bożym świecie i wtedy, niczym grom z jasnego nieba, spadł na niego dar rozumienia mowy kamieni. Ten dar położył się cieniem na jego całym życiu.

Widząc, jak przy każdym podmuchu wiatru Janek przypada do muru i trwa bez ruchu wiele godzin, rybacy nie posiadali się ze zdumienia. Niekiedy chłopiec biegał od jednej kamiennej ściany do drugiej wykrzykując coś, podskakując, wybuchając śmiechem. Najczęściej jednak na jego twarzy malowała się troska. Drżącymi dłońmi przesuwał po kamieniach, przykładał do nich ucho, próbował je poruszyć. Kiedy w pobliżu nie było nikogo, cichutko do nich przemawiał. Widywano go, jak rozbiera kawałki murów i starannie układa je z powrotem. W środku zimowych nocy zrywał się z łóżka i biegł nad nadbrzeżne urwisko. Wypoczywał tylko wtedy, gdy wiatr ucichał. Biedni rodzice Janka pozwalali mu na wszystko, również nikt inny nie powiedział mu złego słowa. Wiadomo wszak, że nad wszystkimi niewinnymi istotami czuwa Bóg. Wszyscy zaczęli mówić na chłopca Jan od Kamieni.

Mijały lata. Kawałek po kawałku, długi mur biegnący wzdłuż ścieżki nad skalistym brzegiem morza został przez Jana przebudowany. Żaden kamień ze szczytu już nie osuwał się w trawę, żaden nie ruszał się, bo wszystkie leżały na właściwym miejscu. Kiedy przychodził wiatr od morza, mur wydawał harmonijne dźwięki, była to pieśń bez jednego fałszywego tonu, o wiele piękniejsza niż śpiew wiernych zgromadzonych na niedzielnej mszy. Zdjęci niepokojem i zachwytem, rybacy zatrzymywali się przy sieciach. Na widok Jana od Kamieni popadali w zamyślenie, często przerywali pracę, siadali w cieniu swoich łodzi i, gdy jeden z nich dawał baczenie na morze, długo o nim rozmawiali. Ich słowa przepełniał szacunek i troska. Pewnego razu Jan, który wszedł już w wiek męski, usiadł wśród rybaków i zaczął opowiadać. Słuchali go z takim przejęciem, że zapomnieli żuć tytoń, który mieli w ustach. Kiedy przyszły kobiety zawołać mężów na posiłek, musiały ich niemal błagać, by zechcieli pójść do domu. Nigdy jednak żaden z rybaków nie potrafił powtórzyć tego, o czym im wtedy mówił Jan od Kamieni. Uparcie twierdzili jednak, że nie ma na świecie drugiego człowieka, który by równie dobrze jak on znał morze, wiatr i morskie wybrzeże. Kamienie wyjawiły mu tajemnice natury, których nikt nie jest w stanie za nim powtórzyć. Niektóre prawdy były tak straszliwe, że rybacy z trwogi i przejęcia nie mogli spać po nocach.

Od tego czasu każdy, kto chciał zbudować mur nad brzegiem morza, zasięgał rady Jana od Kamieni.
- Janie, jeśli się na to zgodzisz, chciałbym osłonić przed wiatrem moje pole nad urwiskiem. Wiesz, gdzie ono leży?
- Tak. Kamienie na budowę trzeba wziąć z podnóży Długiej Skały. Od dawna są gotowe, by ułożyć z nich mur. Już wiele razy mnie o to prosiły.
- Możemy więc zacząć w środę. Zwołam robotników do pomocy.
- Nie. W środę nie będzie wiatru. To wiatr sprawia, że kamienie śpiewają. Ich głos jest dla mnie wskazówką, jak budować mur. Bez wiatru nic się nie zrobi. Poczekajmy do czwartku.
- Skąd wiesz, że w czwartek będzie wiało?
- Bo znam wiatr lepiej niż siebie samego. Podniesie się o świcie i ucichnie dopiero w niedzielę, gdy zaczną się nieszpory. Będziemy mieli dość czasu na zbudowanie muru.

Rzecz jasna w czwartek, gdy Jan od Kamieni hakiem do wodorostów wyznaczał na ziemi linię przyszłego muru, wiał porywisty wiatr. Ze świstem przelatywał między kamieniami, które budowniczowie kładli jedne na drugich tak ostrożnie jak matka układająca w kołysce niemowlę.
- Uważajcie! Ten kamień nie leży na swoim miejscu. Trzeba go stąd natychmiast zabrać. Słyszę, jak skarży się wiatrowi, że bardzo cierpi. Jeśli choć jeden kamień w murze nie jest dobrze ułożony, wtedy cały mur nie będzie dobrze stał. Proszę was, zabierzcie go stąd.
- Dobrze, dobrze. Janie spójrz, czy ten będzie tu lepiej pasował?
- Znacznie lepiej. Słyszycie, jak mruczy z zadowolenia? Choć wydaje mi się, że z tej strony trochę postękuje. No tak, nie ma się co dziwić. Tym czerwonym kamieniem zasłoniliście szczelinę, która powinna zostać otwarta. Biedny mur dusił się z braku powietrza. Posłuchajcie, jak teraz swobodnie oddycha!

Jan od Kamieni mówił prawdę. Kiedy mur był gotowy, dźwięki wydawane przez kamienie zmieniały się w zależności od tego, z której strony świata niósł się wiatr. Zawsze jednak były radosne i harmonijne, nigdy nie było słychać tam skargi czy niezadowolenia. Długie kamienne mury ciągnące się wzdłuż zatoki Audierne dzień i noc wyśpiewywały swoje radosne pieśni.

Mijały lata. Jana od Kamieni przygarbiła starość. Jego oczy z każdym rokiem stawały się coraz bardziej nieprzytomne, na twarzy kładł się cieniem głęboko skrywany ból. Wzniesienie muru kosztowało go coraz więcej cierpienia. Bez końca ważył kamienie w ręku, przekładał je z miejsca na miejsce, nasłuchiwał. On, który kiedyś budował mury wyższe od siebie, teraz lękał się ułożyć kamienie wyżej ramion. Później nadszedł czas, że śpiew kamieni, do niedawna tak dźwięczny i donośny, zaczął – powoli, jakby z niechęcią – słabnąć. Nikt inny jeszcze nie spostrzegł, co się dzieje, ale Jan wiedział, że traci słuch. Wprawdzie wciąż rozumiał ludzką mowę, ale z coraz większym trudem przychodziło mu rozumienie mowy kamieni. Dar, który niegdyś otrzymał od losu, odchodził.

Swój ostatni mur wzniósł dla Jakeza Perrosa. Dziś już go nie zobaczycie, zaraz wyjaśnię, dlaczego. Jan zrazu odmówił Perrosowi, bo w miejscu, w którym miało stanąć ogrodzenie, wiatr zawsze wpadał w dziwny wir i kotłował się. Później jednak niespodziewanie zmienił zdanie. Od dawna nie miał śmiałości dotykać kamieni. To była okazja, by się przekonać, czy dar rozumienia ich mowy opuścił go na dobre, czy wrócił. Mur rósł powolutku. Jan poprosił, by zostawiono go zupełnie samego. Opodal źródełka zbudował sobie chatę i spędzał w niej noce na czuwaniu. Przez dwa miesiące, trawiony gorączkowym niepokojem, budował i rozbierał kamienną ścianę. Kiedy w końcu mur sięgał mu do ramion, Jan ułożył na szczycie płaskie kamienie i wrócił do domu.

Owej nocy zerwał się porywisty wiatr. Pod uderzeniami gwałtownych podmuchów skalisty brzeg wydawał budzące trwogę dźwięki, niczym wielkie organy wzywające zmarłych na sąd ostateczny. Jan nie mógł spać, drżał z niepokoju o swój mur. Wydawało mu się, że jeden kamień płacze jak dziecko. Wstał z łóżka, wsunął na stopy drewniane saboty i pognał na brzeg…

Nazajutrz, gdy Jakez Perros poszedł zobaczyć, jak wygląda ogrodzenie jego pola, ujrzał stos bezładnie rozsypanych kamieni. Pośrodku usypiska siedział Jan, cały i zdrowy, gdyż żaden kamień nie chciał go zranić. Śmiał się i przyciskał do łona wielki kamień, ten, który nocą tak żałośnie zawodził; chciał go przełożyć na właściwe miejsce. Później przez wiele lat, aż do śmierci, Jan dzień w dzień biegał nad urwiskiem w tą i z powrotem przyciskając do piersi ten kamień, który owej pamiętnej nocy płakał jak skrzywdzone dziecko. Z powodu jednego kamienia, który cierpiał niewygodę, biedny Jan postradał zmysły.

Smagane północnymi i południowymi wiatrami mury wzniesione przez Jana od Kamieni po dziś dzień śpiewają nad zatoką Audierne. Alan Gow i Youenn Moros powierzyli mi tę historię ponad 30 lat temu. Nie zdołałem opowiedzieć jej tak dobrze jak oni. Starałem się jednak, by ich prawda stała się także moją.